ప్రణయరాగమంజరి

ఆకాశం అందాన్ని చూసి ఆనందించనివాడు ఉండదు,  ప్రకృతిని చూసి పరవసించని వాడు ఉండదు. శృంగారాన్ని ఆస్వాదించని జీవి ఉండదు. అందుకే నవ రసాలలో శృంగార రసానికి అంత ప్రాధాన్యత నిచ్చి రసరాజం అన్నారు సకల చరాచర ప్రాణులలో ఈ శృంగార వాంఛ ఉన్నప్పటికీ అది వ్యక్తపరిచేది, అందుకు పరిశ్రమించేది మగ జీవులు మాత్రమే. అన్ని జాతుల జీవులలో మగ  ఆడని ప్రసన్నం చేసుకోడానికి ప్రయత్నిస్తాయి.  పాముల వంటి కొన్ని   జీవులైతే స్త్రీ కోసం పోరాడడానికి సిద్ద పడితే, మనుషులు ప్రాణాలు ఇవ్వడానికి తీసుకోడానికి  కూడా సిద్ధపడతారు. 

శృంగారంలో ఎంత ప్రమోదం  ఉందొ అంత ప్రమాదం కూడా ఉంది.  ప్రతి చర్యకు అంతే ప్రతిచర్య ఉంటుందని శాస్త్రజ్ఞుడు చెప్పినది  నిజమే!   సాంకేతిక  పరిజ్ఞానంతో ఎన్ని సుఖాలు  పొందుతామో అన్ని కష్టాలు కొని తెచ్చుకుంటాము  జీవించడంలో  ఎంత కష్టం ఉందొ అంటే ఆనందం ఉంది. శృంగారం కోసం ఎంత కష్టపడతారో అందులో అంటే సుఖం పొందుతారు. అనేక మగ ప్రాణులు శృంగారం కోసం పడే పాట్లు , స్త్రీని ఆకర్షించి మైధునానికి ఒప్పించే  ప్రయత్నాలు  మానవ జాతిలో  పురుషులు  స్త్రీని ప్రసన్నం చేసుకోడానికి చేసే ప్రయత్నాలు ఒకేలా  ఉంటాయి. 

మానవ జీవితాన్ని శృంగారం కంటే ఎక్కువగా ప్రభావితం చేసేది లేదు. ఆధ్యాత్మికం ఉంది అనుకున్నా అథములకు అది అక్కరలేదు. ఆధ్యాత్మికాన్ని ఏవగించుకునే అథములు కూడా శృంగారానికి అర్రులుచాస్తారు. అదే  శృంగారం గొప్పతనం.  శృంగార పరిశీలన మానవజీవితాన్ని లోతుగా పరిశీలించడానికి ఉపయోగపడుతుంది.   

అనేక ప్రాణుల్లో  స్త్రీ ని ప్రసన్నం చేసుకోవడం, క్రీడ, కలయిక  శృంగార భరితంగా ఒక శోభన సన్నివేశంలో   ఎంతో  సహజంగా ఇమిడ్చి   సంస్కృతాంధ్రా లలో భాషా భావ సౌందర్యాలను పతాక స్థాయికి  తీసుకువెళ్లి పరిమళ భరితంగా  మనసు పులకరించేలా  శృంగారాకా శంలో  విహరించేలా  ఉంటుందని  ప్రణయ రాగ మంజరి అనే పేరు చదివితేనే అర్థమౌతుంది.   

ప్రాచీన లోగిలి ఇంట్లో ఉద్యానవనాన్ని ఆనుకొని ఉన్న  ఉన్న శోభన గృహంలో వరుడు వధువు కోసం ప్రణయాత్రతో ఎదురు చూస్తూ ఉంటాడు. పెద్దలు సంతోషంతో  విశ్రాంతి పొందు తుంటారు.

  వధువును ఆలస్యంగా పంపడం వల్ల శయన గృహంలో ఆస్తిమితుడై ఉన్నవరుని మనోభావాలు  

                        

1. ఏకాంతే శయన గృహే  ఉపవిష్టః వరః  

సుప్తస్వప్నేషు  చింత తరoగేషు తైరతి సః 

శోభన గృహంలో ఏకాంతంలో కూర్చున్న  వరుడు వధువుని గూర్చిన 

మధుర స్వప్నాలలో , ఆలోచనా తరంగాలతో  తేలియాడుతున్నాడు.

 

 2. కన్యయా సహ కృత ఉద్యానపర్యటనం స్మరతి వరః 

   కన్యా  విభూషిత  సౌందర్యం చిత్త  నేత్రే దృష్ట్వా వరః

వరునికి వధువుతో కలిసి చేసిన ఉద్యాన విహారం గుర్తుకువచ్చింది ,

 అతడి మనో నేత్రానికి వధువు అందం కనిపించి  .

3. యదా స్మరతి  వరః  మధురకంపం ప్రాప్తవాన్ 

    కన్యాయా విలంబేన సః క్లేశః ప్రాప్తవాన్

వధువును తలపుతో  శరీరం మధురంగా కంపించింది

కన్య ( వధువు ) ఆలస్యం అతడిని బాధకి గురిచేసింది.

4. సర్వే నరాః స్త్రీణాం  కుర్వంతి  సంఘర్షం.  సహంతి పీడాః

   కామ సుఖాసక్త్యా  నరాః యత్ ఏషః  భగవత్ సృష్టిధర్మః  

పురుషులు స్త్రీల కోసం ఏంతో  శ్రమిస్తారు   కోరిక వత్తిడితో  సుఖంపట్ల                                                  మక్కువతో  బాధలను సహిస్తారు. ఇది  ప్రకృతి ధర్మం  దైవిక నియమం.

All men make efforts for women, endure struggles, and men tolerate pains.

 driven by desire and attachment to pleasure,   this the divine law of nature.

5. నరాణి బాణైః ఆహతవాన్ అనంగ 

నరాణాం లక్ష్యం సహజమేవ గృహ్ణాతి

పురుషులను మన్మథుడు బాణాలతో  కొడతాడు

మన్మథుడికి  పురుషులు సహజ లక్ష్యం 

6. తదా వరస్య పాదయుగ్మే గజరవః శ్రుతః

 తస్మిన్ హృదయేషు ఉదితః ఉత్సంగః 

7.  మంజీర నాదం శ్రుత్వా  త్వరిత స్పందితం హృదయం

 ఉత్సాహేన  పూర్ణచంద్రవత్ పరిణతః   తస్య వదనం

8.  సః న తస్య కన్యాయః మంజీరం,  సః అన్య శబ్దః 

తస్య ఉత్సాహః క్షీరస్రోతాత్ ఇవ సంకుచితః

9. కందర్ప కామబాణైః ఆహతః పురుషాః

పురుషాః కామస్య శికారాః చ దాసాః చ

శయనేʻవస్థితః   వరః  విస్మితః  స్త్రీణాం హాస్యం శ్రుత్వా  వరః

స్త్రీణాం హాస్యేన వరం పీడయితుం తాః  క్రీడాయాం విశేషజ్ఞః 

క్రీడాయాం విశేషజ్ఞః  జ్ఞాతవాన్ విలంబం కుర్వంతి। 

వరం ఖిలయితుం  ఏషు తాః లీలాం ఆనందం

10. స్త్రీ దుర్బల ఇతి వదంతి, పరంతు నరః ఏవ దుర్బలః  

 స్త్రీణాం నర ఏవ ఆధారః। నరః స్త్రీణాం  క్రీడనాయకః

9. తస్మాత్ విక్రమ  పురుషాః లోకనాయకాః 

స్త్రీణాం  హస్తే కీಲುబింబాః క్రీడనాయకః

10. నిరాశయా తథా  గవాక్ష సమీపం గచ్ఛతి వరః

దృష్టః నాస్తి, కన్యాయః కతిపయ చిహ్నం నాస్తి

11. ప్రణయిడు, దెరిచి గవాక్షమున్, కాంచె నబ్రపథమునన్

హసిత రజతోజ్వల మేఘోపరి చంద్రబింబమున్

ప్రణయ ప్రయోక్త హిమకర గగన సాగర మధనమున్

పొందె శృంగార యుక్త  హరిచందన చర్చన ప్రణయతాపమున్ 

ప్రణయిడు( వరుడు) దెరిచి గవాక్షమున్, కాంచెను = చూచెను  అబ్రపథమునన్ = ఆకాశములో ; హసిత = నవ్వుతున్న;  రజతోజ్వల = వెండిలా ధగధగలాడు; మేఘోపరి = మేఘాలపైనున్న; చంద్రబింబమున్ = పూర్ణ చంద్రుణ్ణి ;  ప్రణయ, ప్రయోక్త  = ప్రణయ మును ప్రయోగించువాడు ;  హిమకర = చంద్రుని ; గగన సాగర = ఆకాశ సముద్ర;  మధనమున్ = చిలకడాన్ని; పొందె = అలా చూసిన వరుడు పొందెను; శృంగార యుక్త  = మోహము పుట్టించు;  హరిచందన చర్చన = వెన్నెల తాపడము,  మరియు  ప్రణయతాపమున్  = వలపు బాధను.   

The bride groom  opened window and saw in the sky 

The smiling moon above the clouds dazzling with sliver light

The romance spiller moon  was churning the sea of sky

That inspires and gives all life on earth a full romantic charge

12. గగనమునేలె  శశాంక ప్రసరిత మనోఙ్ఞ మయూఖముల్

నిశ నేలె నిశంక ప్రభవ నిశ్శబ్ద విమల సౌందర్యముల్

ప్రభవించె వధూవరుల  మనముల ప్రణయరాగముల్  

నర్తించె నరముల ప్రణయ మయూర సంభోగ  భావముల్ 

గగనమునేలె = ఆకాశమునేలె; శశాంక ప్రసరిత = చంద్రుడు పుట్టించిన  మనోఙ్ఞ = అందమైన  మయూఖముల్ = చంద్ర కిరణాలు;  నిశ నేలె = రాత్రినేలె ;  నిశంక =  నిశ్శబ్ద రాజు ( వ్యక్తీకరణ)    ప్రభవ = జనిత ; నిశ్శబ్ద  విమల సౌందర్యముల్ = నిర్మల నిశ్శబ్దత  యొక్క అందము;    ప్రభవించె = పుట్టించె  వధూవరుల  మనముల ప్రణయరాగముల్ = ప్రేమ;  నర్తించె నరముల= వారి నరములో నాట్యమాడెను ;  ప్రణయ మయూర = వలపు నెమళ్ళు ;  సంభోగ భావముల్. 

At night the moonlight reigns the heavens 

The beauty of silence reigns the earth 

They soothe  the couple and stimulates

Desire, that  dances like peacock in their nerves

11.  భుజగ విహగాని క్రిమి కీటకాని సర్వే పురుషాః

స్త్రియాం  తోషయంతి  దర్శ యంతి 

 ఋతవ్యాజ, నిర్మాణ , నృత్యాదికౌశలాని 

పురుషాః   స్త్రీ యాం  క్రీడై ఆహ్వయంతి

1.  సంధ్యా సమయే  నృత్యంతే  దినకరకిరణాః   

     పీలి నారంగి వర్ణ అమ్బరే తరంతి  కృష్ణ శ్వేత మేఘాః

   పతంగమాలః  కర్ణికాభరిత కేసర వర్ణాభ్యాం

పర్ణాభ్యాం శోభతే। పతంగః  పుష్ప సుగంధవాయు విహారే 

అభిలషితరమణ్యః సాయంకాలరమణీయతాం వర్ధయంతి 

2. నీలనభసి సౌమ్యమారుతః సుకుమారతరుకుసుమగంధవహః 
విపులశోభితవనమధ్యే పుష్పపతంగో మధురగానైః ప్రియామాహ్వయతి 
సలలితచారుచలితైః పరిభ్రమతి స్నిగ్ధపక్షకంపనకెలిభిర్నిరతః 
సాయంకాలసమయే మదోల్లాసైః సమాగమమభిలషన్నివ విహరతి

 నీలనభసి – నీలాకాశములో  సౌమ్యమారుతః – సౌమ్యమైన సుకుమార గాలి

సుకుమారతరుకుసుమగంధవహః – సుకుమార వృక్షపుష్పసుగంధాన్ని వహించుచున్నది 

విపులశోభితవనమధ్యే – విశాలంగా అలంకృతమైన ఉద్యానమధ్యములో 
పుష్పపతంగః –సీతాకోకచిలుక ; మృదుమధురగానైః – మృదు మధురమైన స్వరములతో 
ప్రియామ్ ఆహ్వయతి – తన ప్రియమైన స్త్రీ పతంగిని పిలుచుచున్నాడు

స లలితచారుచలితైః – అతడు లలితమైన మధురమైన చలనం చేత

పరిభ్రమతి – చక్కగా పరిభ్రమించుచున్నాడు; స్నిగ్ధపక్షకంపనకెలిభిః – స్నిగ్ధమైన రెక్కల కంపనక్రీడలతో; నిరతః – నిమగ్నుడై   సాయంకాలసమయే – సాయంకాల సమయంలో

మదోల్లాసైః – మదభరిత ఉల్లాసములతో ; సమాగమమభిలషన్ ఇవ –  కోరికపడినట్లు ; విహరతి – సంచరిస్తున్నాడు 

సాయంకాలంలో సుగంధవాయువులు వీస్తుండగా ఉద్యానవనంలో పురుష సీతాకోకచిలుక తన ప్రియురాలిని మధురమైన స్వరాలతో ఆహ్వానిస్తాడు; రెక్కల త్రాసలతో సుందరంగా నాట్యమాడుతాడు; కలయిక కోసం ఉల్లాసంగా సంచరిస్తాడు.

3. జలమధ్యే పురుషమీనః   వృత్తాకారగర్భగృహమ్  నిర్మితవాన్ ।

స వారతిపర్యంతమహఃప్రయాసేన సుదీర్ఘకృత్య సమాప్తవాన్ ।

స్త్రియమాకర్షితుమిచ్ఛన్ మీనః సంచలహృదయః కంపమానః తిష్ఠతి

స్త్రీమీనాఽపి సమాగత్య తద్గృహరచనాం మవలోకయతి। 

4. సర్వేషాం భూతానాం బలవతీ కామాభిలాషా జాతా ।
పురుషా శ్రమమత్యధికమ్ కృత్వా కళామనుప్రదర్శయంతి ॥
అనంతరమ్ స్త్రియై సర్వమర్పయంతి పాదపద్మయోః ।
నరాః ధనార్జనకృచ్ఛ్రైః సంవత్సరాన్ యావత్తప్యంతే

 

·  సర్వేషాం భూతానాం బలవతీ కామాభిలాషా జాతా
– సమస్త జీవులలో బలమైన కామాభిలాష 

·  పురుషాః శ్రమమ్ అత్యధికమ్ కృత్వా కళాం అనుప్రదర్శయంతి
– పురుషులు అధిక శ్రమతో తమ కళను ప్రదర్శిస్తారు 

·  అనంతరమ్ స్త్రియై సర్వమ్ అర్పయంతి పాదపద్మయోః
– చివరికి స్త్రీ పాదపద్మముల యందు సమస్తమును సమర్పిస్తారు 

·  నరాః ధనార్జనకృచ్ఛ్రైః సంవత్సరాన్ యావత్ తప్యంతే
– మానవులు వివాహమునకు ముందు సంవత్సరాలపాటు ధనార్జన కష్టాలను అనుభవిస్తారు 

 

 

5. సర్పాః స్ఫురితశరీరాః స్ఫటికనిభదేహినః।
భయానకదృగీశ్వారా విభిన్నజిహ్వాకేళినః॥
రహస్యమధుర దీర్ఘక్రీడా కౌశలం విద్యతే
సమాగమసమారంభే చిరకాలవిహారిణః॥

సర్పాః – పాములు / సర్పములు; స్ఫురిత-శరీరాః – మెరుస్తూ మెరుపులా కదులుచు ; స్ఫటిక-నిభ-దేహినః – స్ఫటికమువలె కాంతిమంతమైన దేహమును గలవారు; భయానక-దృక్- – భయంకరమైన నేత్రములను ; విభిన్న-జిహ్వా-కేళినః – విభిన్నమైన (చీలిన) నాలుకలతో ఆటలాడువారు; రహస్య-మధుర-– రహస్యముగా, మధురమైన ; సుదీర్ఘ-పూర్వ-క్రీడినః – దీర్ఘకాలికమైన పూర్వరంగ క్రీడలో నిమగ్నులవారు; సమాగమ-సమారంభే – సంయోగారంభమునందు;  చిరకాల-విహారిణః – చాలా కాలము విహరించువారు.

6. నాగేంద్రావిదధతురుద్ధత సంఘర్షణం
ద్వావేవ స్త్రీకామవశగౌ భుజగాధిపౌ।
ఆకర్షణ్యా భయకరామధురాంగనా-
లాభార్థం యో విజేత స తామవాప్స్యతి॥

 నాగేంద్రౌ – రెండు నాగరాజులు.  విదధతు: ఉద్ధత-కాయ-సంఘర్షణం – గర్వముతో తమ బలమైన శరీరములను ఢీకొనుచు యుద్ధమును చేస్తున్నారు.  ద్వావేవ – ఇద్దరు మాత్రమే;       స్త్రీ-కామ-వశగౌ – ఆడ పాముపై మోహముతో బంధింపబడినవారు భుజగ-ఆధిపౌ – పాము రాజులు. ఆకర్షణ్యా – ఆకర్షణీయమైన;  భయకరా మధుర-ఆంగనా – భయంకరముగా ఉన్నప్పటికీ మధురమైన ఆడ పాము; లాభార్థం – పొందుటకై;  యః విజేత – ఎవడు గెలుస్తాడో; సః తాం అవాప్స్యతి – అతడు ఆమెను పొందును. 

7. ద్వౌ నాగరాజావుదితౌ ప్రహర్షాత్
సుందర్యా తత్ప్రేమవశాన్నిరుద్ధౌ।
సౌందర్యవేణీభయకోమలాయాః
కామార్ధముద్ధాటితయోర्यుదస్తే॥

విజేత సర్పః – గెలిచిన మగ సర్పము  నిఖిల-ఆంధకారే వనాంతరేణ – అరణ్యపు చీకటిలో 

ఆపసృతం – (వేరొక) పాము ఓడిపోయి వెళ్లిపోయింది; ప్రత్యహ్నాత్ – అతను తప్పుకొన్నాడు

 సౌందర్య-వల్ల్యా – సౌందర్యవతియైన ఆడ నాగిని; సహసా సమేత్య – హఠాత్తుగా దగ్గరకు చేరి

కాయః కయోః – వారి ఇద్దరి శరీరములు; సుదీర్ఘకాలం సమేత్య – పరస్పరం కలిసాయి

రెండు మగ నాగరాజులు ఒక సుందరమైన ఆడ నాగిని చూసి మోహపడ్డారు. ఆమె భయంకర మైనది గాను, అయినప్పటికీ కోమలమైనదిగాను ఉంది. ఆమె సౌందర్యపు మోహంలో బంధింప బడి, తమ కామాభిలాషను సాధించుటకై వారు ఉగ్రయుద్ధంలో నిమగ్నమయ్యారు. ఎవరు గెలుస్తారో, వారు మాత్రమే ఆమెను పొందుదురు.

8.  విజేత సర్పో నిఖిలాంధకారే
వనాంతరేణాపసృతం ప్రత్యహ్నాత్।
సౌందర్యవల్ల్యా సహసా సమేత్య
కాయో కయోః సుదీర్ఘకాలం

విజేత నాగరాజు ఆ లోకమును మోహపరచే సుందర ఆడ నాగిని దగ్గరకు చేరాడు. ఆమె మృదువైన శరీరమును బిగిగా ఆలింగనం చేసుకున్నాడు. ఇద్దరూ పరస్పరముగా శరీరములను చుట్టుకొని, ఎంతో దీర్ఘమైన గంటలపాటు విడువక బంధమై ఉన్నారు.

9. విజేత భోగీ భువనేశ్వరీం తాం
స్నిగ్ధాంగనాంసం సముపేతవాన్ సః।
ఆలింగ్య గాఢం పరస్పరం తౌ
సంధారయేతాం సుధిరఘంటికాభిః

యుద్ధంలో గెలిచిన మగ పాము దగ్గరికి వచ్చింది. ఓడినది వనమధ్యపు చీకటిలోకి జారిపోయింది. ఆడ నాగిని దగ్గరికి చేరి, విజేత మగ నాగము తన శరీరమును ఆమెతో కలిపి అల్లుకున్నాడు. వారి రెండు శరీరాలు ఒకదానితో ఒకటి బంధమై, గంటల తరబడి విడువలేదు. సర్పముల సంయోగం లోకంలోనే అత్యంత దీర్ఘమైనది.

10. సింధూరారుణితాంబరః సుకుసుమశ్వాసానిలః శీతలః
సౌమ్యా భూమిరమణ్యకా వనతలే హర్షోదితః కేకినః
దృష్ట్వా సుందరపక్షిణీం మృదుముఖీం సుభ్రూవిలాసాంశుభాం
చిత్రచ్ఛత్రమివ ప్రసార్య సువపుః కేళీ నృత్యం చకార

సింధూర-ఆరుణిత-అంబరః – సింధూరపు (ఎర్రటి) వర్ణముతో అలంకరింపబడిన ఆకాశం

 సుకుసుమ-శ్వాస-అనిలః శీతలః – పుష్పాల సువాసనతో కూడిన చల్లని గాలి

 సౌమ్యా భూమిః రమణ్యకా – సుఖదాయకమైన భూమి (ఆహ్లాదకర వాతావరణం)

వనతలే హర్ష-ఉదితః కేకినః – అరణ్య మున ఆనందముతో  నవరంగ నెమలి

దృష్ట్వా సుందర-పక్షిణీం – సుందరమైన ఆడ నెమలిని చూసి

 మృదు-ముఖీం సుభ్రూ-విలాసాంశుభాం – మృదువైన ముఖముతో, సుందర భ్రూవిలాసముతో 

చిత్ర-ఛత్ర‌మివ ప్రసార్య సువపుః – చిత్రమైన గొడుగువలె (రంగురంగుల తోకను) విస్తరించి

 కేళీ నృత్యం చకార – వినోదపూర్వకమైన నృత్యమును ఆరంభించాడు

11. సంభోగసమ్ముఖగతే మృదుభావభాజి
సన్ముగ్ధచాపలధియి స్మితచారువక్త్రే।
నీతాంశుకేన వదనం వ్రజతీ వ్రజంసీ
మయూరకాంతి కిల లోలితమానసాసీత్॥

 

·  సంభోగ-సమ్ముఖ-గతే – సంయోగానికి సమీపమైన సమయంలో

·  మృదు-భావ-భాజి – మృదువైన భావముతో నిండిన ఆమె (ఆడ నెమలి)

·  సత్-ముగ్ధ-చాపల-ధియి – నిజమైన మోహముతో, లజ్జతో కూడిన మనస్సు గలది

·  స్మిత-చారు-వక్త్రే – స్మితముతో కాంతివంతమైన ముఖముతో

·  నీత-అంశుకేన వదనం – వస్త్రముతో ముఖమును కప్పుకొంటూ

·  వ్రజతి వ్రజంసీ – నెమ్మదిగా వెనక్కి తగ్గుతూ

·  మయూర-కాంతి – నెమలి భార్య (ఆడ నెమలి)

·  కిల లోలిత-మానసా ఆసీత్ – లజ్జతో, మనసు ఉలిక్కిపడుతూ నిలిచింది

 

సంభోగసమయంలో, ఆడ నెమలి మృదుత్వముతో నిండిన హృదయముతో సిగ్గుపడింది. ఆమె మోహంతో నిండిన చాపల మనస్సుతో, స్మితం కలిగిన ముఖకాంతితో కాంతివంతమై కనిపించింది. ఒక వస్త్రముతో (రూపకముగా — తన రెక్కలతో) ముఖాన్ని కప్పుకొని, నెమ్మదిగా వెనక్కి తగ్గుతూ, సిగ్గుతో గలగలాడే మనస్సుతో నిలిచింది

 

12. అమ్రాత్ఫలద్రుమశాఖనిషన్నౌ, ద్వౌ శుకౌ మధురాంఋతౌ ।
పుంశ్చుక్కః ప్రణయానృత్యవికసత్, పక్షద్వయచ్ఛేదితః ॥
శిరోనమ్రతయా మధురస్వరమృదుః, స్వనైః ప్రసన్నేక్షణా ।
ఆకర్ష్యేత్యసకృద్భవతీ హృదయతః, స్నిగ్ధా సమాలోకితా

అమ్రాత్-ఫల-ద్రుమ-శాఖ-నిషన్నౌ – జామ చెట్టు కొమ్మపై కూర్చున్న

ద్వౌ శుకౌ – రెండు శుకులు   మధురాంఋతౌ – మధురమైన సంభోగకాలంలో 

పుంశ్చుక్కః – మగ శుకుడు   పక్షద్వయచ్ఛేదితః – రెక్కల సమన్వయ కదలికలతో

శిరోనమ్రతయా – తల వంచుతూ  మధురస్వర మృదుః స్వనైః – మధురమైన మృదువైన గానంతో ప్రసన్నేక్షణా – ఆడ శుకురాలు సంతోషంగా చూచింది ఆకర్ష్యేతి – ఆకర్షింపబడింది

భవతీ హృదయతః స్నిగ్ధా – ఆడది హృదయపూర్వకంగా ఆకర్షితమైంది. 

జామ చెట్టు కొమ్మపై రెండు శుకులు కూర్చున్నాయి. ఇది వారి సంభోగకాలం. మగ శుకుడు రెక్కల సమన్వయ కదలికలతో, తల వంచుతూ  ఆడ శుకురాలు ఆ మధుర గానాన్ని తిలకిస్తూ, అతని విన్యాసాలకి ఆకర్షితమై హృదయపూర్వకంగా లీనమైంది.

13. భారతీపురాణేషు శుక్పక్షి రసమూర్తిః స్మృతః ।
స్నేహప్రేమసంతానచిహ్నో లలితకవిత్వసంశీలః ॥
కాళిదాసజయదేవన్యాసకవయోక్తః ప్రసిద్ధః ।
ప్రియదూతః కామక్రీడా చిహ్నం సాదరస్యనిర్మితః ॥

·  భారతీపురాణేషు – భారతీయ పురాణాలలో శుక్పక్షి – శుకపక్షి , రసమూర్తిః స్మృతః – శృంగారరసానికి స్వరూపం, ప్రతీక; స్నేహప్రేమసంతానచిహ్నః – స్నేహం, ప్రేమ, సంతానోత్పత్తికి సంకేతం; లలితకవిత్వసంశీలః – సాహిత్యంలో అందంగా ప్రతిబింబించినది

 కాళిదాసజయదేవన్యాసకవయోక్తః ప్రసిద్ధః – కాళిదాసు, జయదేవ, ఇతర కవులు వ్రాసినట్లు ప్రసిద్ధి;  ప్రియదూతః – ప్రియుడి దూత;  కామక్రీడా చిహ్నం – శృంగారక్రీడకు సూచిక సాదరస్యనిర్మితః – అందంగా, సాహిత్య రూపంలో ఏర్పడినది

27. వారిద వాణినీ  గణరవ రంజిత సురపథమంబునన్ 

 ఉజ్వల తారాలంకృత బృహత్ రంగమండపంబునన్

 కేళీ విలసిత శశాంకుని గాంచి శోకించ  బహుత్ర  నృపుల్

 మదోర్జితుఁడై యుబ్బడే  శశాంకుడుపర్యూపరి హాసంబునన్

వారిద వాణినీ = మబ్బు నర్తకిల;  గణ  = సమూహము యొక్క ;  రవ = మువ్వల సవ్వడుల చే ;  రంజిత = రంజించబడిన; సురపథమంబునన్ = ఆకాశములో; ఉజ్వల తారాలంకృత = ప్రకాశవంతమైన నక్షత్రాల ;  బృహత్ = పెద్ద రంగమండపంబునన్ = కళావేదిక పైన ; కేళీ విలసిత = వేడుకలో మునిగిన   శశాంకుని గాంచి = చంద్రుణ్ణి చూచి  శోకించ = ఏడవగా ; బహుత్ర = అనేక ప్రదేశాల్లో ఉన్న;  నృపుల్ = రాజులు ; మదోర్జితుఁడై = గర్వాతిశయముతో యుబ్బడే  = పెరిగి పోడా;   శశాంకుడు = చంద్రుడు ;  పర్యూపరి హాసంబునన్ = పడీపడీ నవ్వుచూ 

Surrounded by cloud dancers and sound of anklets

Seated  in the vast sky auditorium  embellished by stars

the moon is entertained.  As kings on earth are jealous of him

the moon is swollen with pride and continuous laughter.

 

28. ధాత్రి నిమనోన్నతముల్ గాంచి దగదగలాడుచు

రజిత కాంతులన్ జిమ్ముచు చంద్రమబ్రమందలరార

నిగనిగలాడు వధువు నిమ్నోన్నతముల్ గాంచి

కుహకుహ పెరిగి పురుషులు తహతహలాడిరి కుహతోన్

Seeing the great peaks and deep valleys of the earth 

the moon shines blissfully, his glint reflects his ecstasy 

Seeing the peaks and curvaceous bodies of their ladies 

the new grooms reel under the flames of carnal desire

 

29. లఘాట ఘట్టనన్ కందముల్ స్పోటన చెందగన్

ఊర్ధ్వాభివీత మేఘమాల ఇందుని నిఘూడపరచగన్

మేఘతిమిరాంబరము వసుధను అసిత పరచగన్

యామిని శోభను తారలు విశిదపరచగన్

with a sudden gust of wind the clouds scatter

They rise higher like a garland  hiding the moon

the cloud covered sky has darkened the earth

Thus the beauty of the star lit sky is revealed. 

 

30. ప్రసుప్త తటాకమున్ బోలిన తమవృత రాత్రిన్ 

ప్రదీప్త  పారమేష్ట్య సభామంటప గృహమున్ కాంచ

తలపించెను నీలిజల పూరిత సరోవరమునన్ దేలు

ధవళ పుండరీకమున్ వెలిగించె వీక్షకుల మనములన్

31. ప్రణయమునకు ప్రేరణ,  ఆరంభము  ఆకాశము 

ప్రాణమునకు మూలము ఆలంబనయు జలజనేత్రి  

వివాహముల కాలవాల మాకశము, వినోదముల కుదాత్రి

ఆది  ప్రణవత్  శుభములకు  ఆరంభము శోభన రాత్రి.      

32. స్వర్ణ విలసిత రత్నమాలాలంకృత  యామిని 

పూర్ణ  బిమ్బవదన కంఠహార ధారిణి  కామిని

ద్యుసిత నాసాభరణ ధారిణి   మానసహారిణి

అరుదెంచె చిరుదీపాలంకృత గృహంబునన్

33. చూచిన తెలియున్  కేశిని యని

నవ్విన తెలియున్ సుదతి యని

బిమ్బాధారి రమ్భేయది దరిజేరి

చేకొందు ఈ ఇంతి పూబంతి 

34. ఇష్టుడు నిష్టాభికుఁడు గాంచె  అపాంగ దృష్టిన్

సయ్యోపవిష్ట డై   సూర్య స్వీదిత  కిసలయ దేహమున్ 

తత్ దృష్టిన్ గాంచి నిలిచె వధువు ద్వారముఖమునన్  

అవరోపిత నేత్ర  స్పందిత బిమ్బోష్ట  లజ్జావేష్టితంబునన్ 

35. కాంచ కాంతుని కాంక్షాపూరిత  నయనముల్

  చూపె  విహస్త  లలిత లులిత  నయనముల్

 కాంచె  వరుడు ప్రచీర్ణ హిరణ నయనముల్

 వ్రజ వధు సంకీర్ణ వలగ్న వేణి బంధంబునన్

 

37. సాగె  గజగామిని మందగమనంబునన్

మృదుమధుర  నూపురస్వనంబునన్

నిలిచె నితంబి  చేకొని తల్ప స్తంభంబున్

పుష్పాలంకృత శయన మందిరంబునన్

38.  రత్న విభూషిత దర్పణ సమీపంబునన్ 

నాసాభరణ  తుల్య నాగాభరణంబున్  

కాంచి చేరె  కాంతా కర్షిత  సమ్మోహనంబునన్   

దీపాకర్షిత సలభ సద్రశతన్  

 39. క్రీగంట కాంచె ఆర్య పుత్రుని ఆసన్నతన్

చూపుచు నిలిచె అంగన పృష్ఠ భూషణంబులన్

 స్పీత నితంబులన్,  భుజగేశ ప్రతిభాస నిబిడ

 ద్రాష్టిగ కేసంబులన్ తత్ ప్రతిన శీలతన్ 

మనోధినాథుఁడు  పొందె మధుర భావంబులన్

40.నింగి కి జలజుని  వోలె నారికి శిరోజములు

తరువుకు కొమ్మలవోలె తరుణికి కేశములు

సముత్తేజిక  శృంగార సజీవ  హారంబులు

అవిరళ అసమాన  సౌందర్య  వారంబులు

41. కంఠహార అతిశయ ఘన జఘన హారంబు

ఊర్మిమత ద్రాష్టిగ కేశములుపహారంబు

నితంబి నెఱజాణ వేణి నేత్ర పాసంబు

నేత్రుడు గాంచె దళ కోమల నేత్రి విగ్రహంబు

42. కాంచె మకరంద నియుత్త కోమల  అధరముల్ 

  సితాసితక దలనయనముల్  స్పీత నితంబముల్ ,

  మృగయాక్షి  సితద్రాపి గుప్త సౌందర్యముల్

  స్వర్ణ కటిబంధ  గుప్త నిమ్న నాభీ  సౌందర్యముల్ 

43. మౌఖిక రతి చుంబన,  ఘటన వర్ణన  

 పృష్ఠ ప్రతివర్తిత   తరుణి  లజ్జా విముఖంబునన్   

చూపె ఘన శ్రోణి  బింబమున్ కాంచె కమ్మలుబ్ధ 

 విభడు వధువు మనోహర శ్రోణి యుగ్మమున్  

దర్పణ బింబ కంపిత అధర  యుగ్మమున్ 

ఉపగమ్య  విభడు  తాకి చేకొన  మృదు పాణీ  పల్లవముల్

 విశద  కోమల  తామ్రోష్ట ముల్ మంద  ప్రకంపనల్  బొంద 

ప్రగత విభుడు  ఓష్ఠములను బంధించె   ఓష్ఠములన్  

44.   భ్రంశిత సిత చేలము న్ విగలిత పరిచేలమున్

 చలిత కుచ కుంభ నితంబ విలోలమున్

 మదన కుతూహల తురగ  విహారమున్

 అభంగ శృంగారాంబర నిరంబర సంసర్గమున్ 

భ్రంశిత సిత చేలమున్ = కదలిన తెల్లని చీర ; విగలిత పరిచేలమున్ = జారిన పైట ; చలిత కుచ కుంభ = కదులుఘన స్తనములు ;  నితంబ విలోలమున్ =ఊగు పిరుదులు; మదన కుతూహల = కాంక్ష తో;   తురగ  విహారమున్ =గుర్రపు స్వారీ; (వలె నగుపించెను)  శృంగారాంబర = శృంగారాకాశ మందు; నిరంబర =నగ్న; అభంగ సంసర్గమున్= అడ్డులేని సంయోగము.  ఇంతకన్నా భంగిమలు  విడమరచి చెప్పుట భావ్యము కాదు, ఊహఉన్నచో ఊహకందును.  

45.  అరుణీకృత కుచగండ మండలావృత అకీర్ణ కేశ కలాపి జాల మున్

 ప్రపత  పటవాసమున్ సయనాస్త్రాణ న్యాస్త ముక్త   భూషణాదులన్

 ప్రోస్థిత తిలకమున్  గంబూర శుక్ర గన్ధావర్తన  సయనావాసమున్

 చూచితి శ్రాంత  చిత్రపతంగికల భంగిమల్ ద్వారద్రక పరివేక్షణన్. 

అరుణీకృత = ఎర్రబారిన (ముద్దులాడుటవలన కావచ్చు); కుచగండ మండలావృత  = స్తనములు  బుగ్గల నావరించిన; అకీర్ణ కేశ కలాపి జాల మున్ = చెల్లాచెదురు గా పడిన కేశములు; ప్రపత  పటవాసమున్ = జారిన లంగా ; సయనాస్త్రాణ న్యాస్త  = పక్క దుప్పటి పై పడియున్న ; ముక్త   భూషణాదులన్ = సడలిన ఆభరణములు; ప్రోస్థిత తిలకమున్  = చెదిరిన తిలకము; గంబూర శుక్ర గన్ధావర్తన  సయనావాసమున్ = శుక్ర  కర్పూర మిళిత గంధమలిమిన శయన గృహము; చూచితి శ్రాంత  చిత్రపతంగికల భంగిమల్ ద్వారద్రక పరివేక్షణన్ = అలసిన ఆకుపై వాలిన రెండు సీతాకోక చిలుకలు చూచితిని.